تاریخ زبان عربی را می‌توان به قبل و بعد از اسلام تقسیم کرد. در زمان قبل از اسلام، زبان عربی به دو شاخه عربی جنوبی و عربی شمالی تقسیم می‌شد. عربی جنوبی در یمن امروزی صحبت می‌شد و تحت تأثیر تماس با مصریان باستان و تمدن فنیقی قرار داشت. با ظهور اسلام، این زبان به تدریج به فراموشی سپرده شد و به جای آن، زبان عربی شمالی که اساس زبان عربی امروزی است، در سراسر عربستان رواج یافت. این زبان اکنون عربی کلاسیک نیز نامیده می‌شود.
زبان عربی در طول تاریخ
صدها سال پیش، قبایل بیابانی در شبه جزیره عربستان به نام سامیان زندگی می‌کردند و زبان باستانی که در بین سامی‌ها رایج بود سامی نام داشت. اگرچه برخی از سامیان هنوز در نواحی دورافتاده عربستان زندگی می‌کنند، اما در طول سالیان متمادی بسیاری از آنها به تدریج شبه جزیره را ترک کرده و به مناطق اطراف کوچ کردند و از نظر زبان و فرهنگ با مردم آن نواحی ترکیب شدند.
در طول این مهاجرت‌ها، تمدن‌های عظیمی در نواحی اطراف پدید آمدند، از جمله تمدن‌های بابلی، آرامی، سومری، کنعانی و عبری. زبان‌های باستانی ایجاد شده در هر منطقه تفاوت‌های آشکاری دارند، اما همگی زبان‌های سامی محسوب می‌شوند.
پیشینه زبان کلاسیک عربی در آغاز اسلام
به دلیل ضعف تمدن عرب در برابر اسلام که به دوره جاهلیت نیز معروف است و ساختار بادیه نشین و غالباً جنگجویانه اعراب، منابع مکتوب زبان کلاسیک عربی بسیار محدود هستند. در واقع آنچه از آغاز دوران کلاسیک عرب یعنی سده‌های سوم تا ششم میلادی تا زمان ورود اسلام و پس از آن باقی مانده است را می‌توان در گروه‌های زیر طبقه بندی کرد:
- قرآن: کلام خدا
- مکاتبات رسمی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: شامل رساله‌ها، عقود و خطبه‌های حضرت محمد (ص) است که از مهم ترین آنها می‌توان به خطبه معروف وداع و خطبه بلیغ آن حضرت در زمان ازدواج حضرت فاطمه با علی بن ابی طالب اشاره کرد.
- احادیث صحیح نبوی و امامان معصوم که مهم ترین آنها نهج البلاغه مولای متقیان بزرگ است.
- اشعار جاهلی و اشعار صدراسلام: شاعران عمدتاً به شرح جنگ و غزل عاشقانه و غرور نسب و رج می‌پردازند.
- ایام عرب: داستان جنگ‌های دوران جاهلیت بین قبایل عرب یا اتحاد قبایل علیه ملل بیگانه. برخی از تاریخ‌های مربوط به اوایل اسلام نیز به روشی مشابه ثبت شده است.
- برخی از موارد جزئی، مانند کتیبه‌های بسیار محدودی که از آن زمان در کشورهای غیر عربی باقی مانده است و ترجمه‌های کلاسیک عربی باستانی کتاب مقدس.
دلیل نوشتن کتابهای دانشمندان به زبان عربی چیست؟
با توجه به پیشرفت چشمگیر دین اسلام، زبان کلاسیک عربی که زبان اسلام محسوب می‌شد، در قرن‌های اول پس از اسلام در کشورهای خارج از شبه جزیره عربستان رایج شد.
قرآن کریم به طور کامل در زمان خلافت عثمان به همت حضرت علی نوشته شده و از آن زمان تاکنون به عنوان جامع ترین معیار برای زبان عربی مورد استفاده قرار گرفته است. اوج شکوفایی زبان عربی کلاسیک در قرن دوم و سوم هجری در بغداد، مرکز خلافت عباسی، شکوفا شد. یکی از مهم ترین متون کلاسیک عربی آن زمان، ترجمه عربی کتاب کلیله و دمنه محسوب می‌شود که ابن مقف آن را با شیوایی از زبان پهلوی باستان به عربی ترجمه کرده است.
سیر تحول زبان عربی از عربی کلاسیک به عربی بومی
صرف و نحو عربی که نحو نامیده می‌شود و ساختار اولیه آن منسوب به معلم وارسته است، به تدریج مسیر تکامل را طی کرد. ایجاد حرکت در مصوت‌هایی مانند فتحه و کساره یکی از مهم ترین ابداعات نحوی است که توسط یکی از شاگردان حضرت علی(ع) ابداع شد. فرهنگ‌نویسان شهرهای کوفه، بصره و بغداد از روش‌های مختلفی برای پردازش واژه‌ها و طبقه‌بندی آنها استفاده می‌کردند که از معروف‌ترین آنها می‌توان به سیبویه و کسایی که هر دو ایرانی الاصل هستند اشاره کرد.
به این ترتیب بود که دانشمندان مسلمان توانستند علوم مختلف از فلسفه گرفته تا شیمی و ریاضیات را از منابع باستانی سریانی و یونانی با استفاده از عربی کلاسیک ترجمه و گسترش دهند. آنها همچنین کتابهای بسیاری در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی مانند تاریخ (رجال)، تفسیر، کلام، اصول، تصوف و فقه تألیف کردند.
با افول تدریجی عباسیان از زمان خلافت عباسی، زبان کلاسیک عربی نیز دچار رکود و ضعف شد. قواعد کلاسیک عربی راکد ماند و دانشمندان به جای تلاش برای گسترش زبان، به اطاعت بی چون و چرا از پیشینیان متوسل شدند.
ریشه‌های زبان عربی در ایران
در ایران سلسله‌های استقلال طلبی مانند غزنویان و سلجوقیان به وجود آمدند و در مصر فاطمیان با عباسیان درگیر شدند. رشد علوم اسلامی دیگر به صورت متمرکز ادامه پیدا نکرد و دانشمندان در هر منطقه، از مراکش و اندلس تا ایران، کوشیدند به طور مستقل به فعالیت خود ادامه دهند، هرچند بیشتر این تلاش‌ها با نتایج درخشان همراه بود.
مردم هر منطقه عربی به لهجه خاص خود صحبت می‌کردند و بیشتر آنها نمی‌توانستند متون کلاسیک را بفهمند. امپراتوری عباسیان با فتح بغداد توسط مغول در اواسط قرن هفتم به طور کامل نابود و زبان عربی وارد دوره‌ای از رکود شد که تا قرن سیزدهم هجری و آغاز دوره عربی جدید ادامه یافت.
امروزه ترجمه افعال عربی اشتراکات زیادی با زبان فارسی دارد، به این معنی که از فعل مشترک برای توصیف وظایف مختلف استفاده می‌شود.
عربی مدرن یا عربی بومی
زبان عربی کنونی را می‌توان به دو نوع عربی محاوره‌ای و عربی نوشتاری تقسیم کرد. زبان عربی بومی در هر منطقه و کشور جهان عرب تفاوت‌هایی در لهجه و تلفظ کلمات دارد. یک عرب زبان ساکن عراق در درک سخنان یک مراکشی مشکل زیادی خواهد داشت.
معروف ترین شاخه‌های زبان عربی که امروزه صحبت می‌شود عبارتند از مصری، مراکشی، بین النهرینی، شرقی و عربی خلیج فارس. با وجود تمام این تفاوت‌ها در گفتار، زبان عربی مدرن به طور کامل در فرم نوشتاری ادغام شده است. زیرا زبان نوشتاری عربی بر اساس قرآن استاندارد شده است و مسلمانان در تمامی کشورهای عربی خود را موظف به رعایت قوانین بر اساس کتاب مقدس خود می‌دانند.
به این ترتیب همه عرب زبانان باسواد می‌توانند بدون هیچ مشکلی از اطلاعات کتاب‌ها، روزنامه‌ها و مجلاتی که در سراسر جهان عرب منتشر می‌شوند استفاده کنند.
ورود کلمات بیگانه به عربی از حمله ناپلئون
زبان عربی از زمان حمله ناپلئون به مصر مورد هجوم کلمات بیگانه قرار گرفته است. مترجمان عرب هنگام ترجمه کتابهای جدید از زبان‌های اروپایی، کلمات را یکسان نمی‌دانستند و در اوایل قرن نوزدهم، بسیاری از کلمات خارجی وارد زبان عربی شدند.
این کلمات با اندکی تغییر در حروف به صورت عربی در آمدند و به «عربی» تبدیل شدند. پس از مدتی زبان شناسان از تعداد کلمات ترجمه شده ابراز نارضایتی کردند و به فکر ساختن واژه‌هایی برای واژه‌های بیگانه افتادند تا زبان را به اصالت اصلی خود بازگردانند.
آکادمی‌های زبان عربی یکی پس از دیگری در کشورهای مصر، سوریه و عراق به منظور اصلاح زبان عربی و ایجاد کلمات ایجاد شدند. روش استخراج ریشه‌های سه حرفی کلمات عربی ساده ترین راه برای ایجاد کلمات جدید و اجتناب از ترجمه است.
سخن پایانی
امروزه زبان عربی از نظر غنای واژگان و نظم دستوری یکی از زبان‌های پیشرو در جهان بوده که توسط سازمان ملل متحد به عنوان یکی از شش زبان رسمی مکالمه و مکاتبه پذیرفته شده است. این زبان ارزشمند در منطقه استراتژیک خاورمیانه از اهمیت بالایی برخوردار است. آکادمی زبان ایرانیان به عنوان یک آموزشگاه زبان عربی در اصفهان به صورت ترمیک، فشرده، خصوصی و نیمه خصوصی است و در این زمینه از اساتید بسیار مجرب استفاده می‌کند.